Joan Baptista Labòrda

Lo Diccionari deu Biarnés e deu Gascon de Simin Palay

Que trobèi, n’i a pas guaire, aqueste tèxte de Jan Baptista Labòrda (1878-1963), caperan, istorian e escrivan, membre fidèu de l’Escole Gastoû Febus, dens la costumèra rubrica « Monde e causes de noste » deus Reclams de mai de 1934. L’autor que ns’i parla de l’espelida deu Diccionari deu Bearnés e deu Gascon de Simin Palay en dus tomes (1932 e 1934). Com ac anoncièm au n°850, que’u publicaram per Nadau qui vien. Que ns’a semblat qu’aqueste article qu’illustrava la neishença de la gran òbra de Simin Palay. D’auta part, que trobaratz en aqueste numèro un bon de soscripcion qui’vs permeterà de beneficiar d’un prètz mei avantatjós.

 S.J.

Lo Diccionari qu'ei sortit de las premsas de Marrimpuei. Qu'ei partit en dus libes de bèth drin d'endom : en tot, que hè mei de 1200 pajas in-8° e que contien un ahar de 60.000 mots o articles.

Abans de quilhar lo tòc de las acabalhas, qu'a calut au Capdau, Simin Palay, cinc ans de tribalh pacient, de recèrcs sapients e avegius ; quan pretend que n'a pas passat un sol dia, tà díser, d'aqueths cinc ans, shens i dar un còp de man, e que l'a aparit de har jornaus de mei de ueit òras, que’u ne voi créder.

Amassar mots, qu'ei ua cuenta, per segur, mes aquò n'ei pas lo tot. Lo mendicant tanben qu'apièla hens la biaça tot çò qui tròba o tot çò qui’u dan, mes aqueth atraçadís que hè ua mesclanha chic gaihasenta, ua gaholha[1] de mau devèrser. Mes arruar[2] aqueths mots a l'arrèca qui cau, enjaçà’us com los grans de céser hens la teca, trobar la significacion natra, justa, la nuance, com disen en francés, de cada tèrmi, hicar aqueths mots a l'esdret dens los parions, cercar los dísers sabrós e escarrabelhats qui corren esbarrits capvath la memòria populara, aquò n'ei pas vianda de tot estomac. Non sufeish pas de voler, que cau saber.

Lo Majorau Palay que ditz que, tà complir aquera òbra, n'a pas manejat l'arnesc tot solet. Que l'an aidat, que l'an dat bèth còp de còrda. N'ei pas un petit meriti de saber trobar l'ajuda qui cau e quan cau. Lo capmèste d'òbras qui a quilhat ua catedrala n'a pas tanpòc picat cada pèira deu monument. Totun, lo nom sol deu qui avè agergat lo plan que demora. Ací tanben, lo Diccionari que pòrta lo signet deu Mèste Palay. Eth qu'ei e que demorarà lo capmèste. Que n’averà l'aunor e que l'ei devut.

Si laudi lo Diccionari, qu'èi mantua rason tà’c har e que’vs ne voi balhar las pròvas. Tà arrecaptar los mots, Simin Palay qu'a hèit com lo qui va cepar ; los ceps no’s cuelhen pas peus casaus de las vilas, mes per dehens los arrècs, las heuguèras, las castanhèras estremadas. Los mèstes, los professors de la lenga mairana que son lo monde deus camps, las vielhòtas qui n'an pas francimandejat, los qui non son pas guaire sortits hòra deu crit deu hasan. Aqueths mots de bona traqueta un còp atraçats, que’us a acrucats[3] per familhas, suvant la lor tanhença, e non cau pas córrer Sagòrra e Magòrra tà trobar la parentat qui’us liga enter eths. Qu'ei un tribalh hèit dab metòde. Çò qui ei tanben de grana nautat, qu'a mercat los « sinonimes » e aquò que balha la mustra deu richèr deu lengatge noste, aquò que horneish ua ajuda de las granas a'u qui vòu compréner las mei finas nuances deu parlar de casa.

Un mot tot esquilh, tot esbarrit, qu'ei com a qui ditz un secalh shens shuc ni vita. Mes aqueth mot ligat dab d'autes que hè un arrepoèr, un acomparèr, un díser, ua locucion qui tira a l'arrepoèr, e aquiu que i a color, vita, nèrvi, aram shucós e aulorent.

L'arrepoèr, la locucion qu'amuishan la cara vertadèra deu parlar popular. Viratz-los en ua auta lenga, non trobaratz pas en aquera virada la sapta de çò de hèit a casa, e que cau aver popat en vadent aqueras faiçons de parlar tà poder endevinar tot çò qui tienen. Aqueras locucions, sortidas de la raça, miralh de la raça, sol un de casa, com Palay, que las podè espigar. Realas que son las qui s'a desbrombat de hicar a l'estruç, lo cuelhedor entenut. Suvant lo men avís, aquiu qu'ei la tria deu Diccionari : la medora, lo còr de la lenga qu'ei aquiu. Tanben, lo Diccionari n'ei pas un segrat on dromen hens un tahuc los tèrmis morts e dilhèu desbrombats. Nani, qu'ei com un verdurèr, un jardin on s'esplandeish la vita.

Qu'ei com un casau flandit, de flors tot pingorlat,

suvant lo vèrs jumpant deu Senhor. Los qui volhan compréner la finessa de la lenga nosta, aquiu que trobaràn la clau deu secret ; los qui volhan escríver un biarnés escricat e colorat, e non pas un nhirgo embastardit e pacant, que trobaràn aquiu la mestior de bon escantilh, lo materiau solide com pèiras de las Valeas.

Cada lòc, cada cap d'òmi que pòrta un nom e aqueths noms que vòlen díser quauquarren ; non son pas estats atau balhats a la vanvòla. Tà uns quants d'aqueths noms, la hont d'on an gessit qu'ei estadida ; lo mot qui avè servit tà nomentar tau o tau lòc, tau o tau familha, qu'ei cadut tau clòt deu desbromb. Trobar sus quinas cauç a brotoat[4] lo nom de la nosta casa, lo nom qui signam, non n'i a pas nat de nosautes qui n'aja lo curiosèr d'ac saber ? Dab lo Diccionari, lo qui se’n volha enquerir qu'averà un explic segur e vertadèr.

Costumas, tribalhs a la mòda vielha, passatemps, divertissanças, jòcs de mainadèr, quant de causòtas qui se n’anarén tà la via de las cèrcas, si quauque valent non las amassava tau noste plaser, tau noste profieit ? Que haràn bèra plega capvath los tornèrs deu Diccionari los qui s'agradan de las costumas de quauque còp, de l'anar deu monde deu temps passat.

Gèrbas e flors deus camps e deus casaus, herums e peishs, auserons e aujamiòts, tot qu'a un nom, per segur, mes qui’u te coneish, amia ? Reales que son los qui poderén nomentar còp sec cada causilhòta. Gràcias au Diccionari, que’n poderàn saber de long aquiu dessús.

Los caps de Gasconha, los qui an escrivut en dialècte, poètas o prosejadors, que son aquiu notats dab l'endic de la lor òbra màger. Los Sents popularis, qui an deishat un sovenir en quauque hont guaridora, en bèth arrepoèr, qu'an trobat tanben la man pietadosa qui a ligat tad eths lo boquet d'un sovenir.

Los mots qui an alatejat suus pòts deus pairans, çò qui a hèit perpitejar lo còr deus devancèrs, çò qui a hèit arríder, çò qui a hèit plorar, çò qui pòrta lo reclam de la nosta raça, aquiu qu'ei tot natre, tot sancer.

L'Istòria que guarda o que hè reviscolar lo passat, mes que parla sustot deus ahars, de la vita, de las guèrras deus grans, deus capulats. L'istòria deus petits, deus lors trebulòcis, deus lors plasers, deus lors tribalhòts, on ei ? On ei ? Hens un Diccionari com aqueste. Arrepoèrs, cantas, locucions, badinerias, trufas e janglas, chafres enter vilatges, aquò tanben qu'ei un talhuc d'istòria, l'istòria deu petit monde. Laudat e suberlaudat sia lo Capdau Simin Palay qui a quilhat aquera òbra, géncer enter las géncers, devath lo cèu de Pau ! Lo poèta latin que disè, en parlant de si medish : Exegi monumentum ! (qu'èi bastit un monument). Lo Mèste Palay qu'averé dilhèu paur de passar per vantaire si hicava aqueths dus mots suu lindau deu son libe. Mes nosautes qui espiam lo son prètzhèit, qu'avem lo dret de’u clamar : dab lo Diccionari, qu'avetz pitat un monument de grana pagèra a l'aunor deu Biarn e de la Gasconha. Qu'avetz sauvat un richèr. Qu'avetz constituit un Tesaur. Non s'i gaharà jamei la ronha, ni lo cusson.

P.-S. — Lo 1^èr de Mai (ndr. de 1934), l'Académie des Jeux Floraux de Tolosa, qu'a hèit l'estrea d'un prèmi de mila liuras au Diccionari.